1. Phong trào đấu tranh đòi thi hành Hiệp định Genève, đòi quyền dân sinh, dân chủ (1954-1956)
Sau khi Hiệp định Genève về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Đông Dương được kí kết, Thành ủy Đà Nẵng chủ trương tập hợp lực lượng quần chúng nhằm biểu dương sức mạnh, đồng thời chào đón hòa bình, tiệp tục vận động binh linh trong hàng ngũ địch trở về nhà làm ăn.
Sáng ngày 1 - 8 - 1954, đông đảo quần chúng nhân dân, phần lớn là các mẹ, các chị từ các khu vực ở nội, ngoại thành rầm rập đổ ra đường và kéo đến đồn Võ Tánh, căn cứ tiếp liệu của quân Pháp và là nơi tập trung một số thanh niên mới bị động viên vào lính. Đoàn biểu tình của quần chúng được sự hỗ trợ của công nhân khuân vác và chị em tiểu thương ở các chợ.
Các mẹ, các chị đòi được gặp chồng con, anh em mình và đoàn tụ gia đình. Quần chúng xông vào đồn địch. Các chị Phùng Thị Tương và Đặng Thị Trợ cùng nhiều bà con khác kéo đến trước cột cờ và kéo cờ đỏ sao vàng lên. Địch xả súng bắn vào đoàn biểu tình, chị Phùng Thị Tương hi sinh tại chỗ, chị Đặng Thị Trợ bị thương nặng và hi sinh ngày 3 - 8 - 1954
Từ sau cuộc đấu tranh tháng 8 - 1954, phong trào đấu tranh của nhân dân Đà Nẵng tập trung vào việc đòi thi hành nghiêm chỉnh Hiệp định Genève, tổng tuyển cử thống nhất nước nhà. Tiêu biểu là cuộc đấu tranh sau đây :
- Ngày 1 - 5 - 1955, nhân dân Đà Nẵng họp mít tinh đòi cải thiện đời sống, đòi tự do dân chủ, đòi Ngô Đình Diệm phải hiệp thương, tổng tuyển cử thống nhất nước nhà.
- Ngày 20 - 7 - 1955, nhân dân nội, ngoại thành Đà Nẵng tổ chức tọa đàm về tổng tuyển cử dưới hình thức sinh hoạt các hội hợp pháp như cúng tế, hội làng, giỗ tổ, hội họp gia đình, thôn xóm.
- Ngày 21 - 8 - 1955, nổ ra cuộc đình công, bãi thị hầu khắp thành phố đòi hiệp thương, tổng tuyển cử, đòi chấm dứt khủng bố tra tấn dưới danh nghĩa " tố cộng", đìu giải quyết nạn thất nghiệp, chống giảm lương, không thải thợ, không tăng thuế.
- Ngày 23 - 11 - 1955, toàn thể công nhân Công ti Thủy điện SIFA đã đình công đưa yêu sách đòi chủ công ti phải tăng lương, cải thiện đời sống và thi hành luật lao động. Báo Sài Gòn mới ngày 26 - 11 - 1955 cho biết: " Tất cả đô thị Đà Nẵng không có điện ".
- Tháng 10 và 11 - 1955, xảy ra lụt lội , mất mùa, giá gạo tăng gấp đôi. Hàng nghìn người đã kéo đến Tòa Thị chính Đà Nẵng đòi hạ giá gạo, đòi tiếp tế và cứu trợ những gia đình bị thiên tai, nghèo khó.
Nhìn chung, phong trào đấu tranh chính trị trong những năm đầu sau khi Hiệp định Genève được kí kết ( 1954 - 1956 ) tập chung chủ yếu vào nội dung đòi chính quyền Ngô Đình Diệm phải thi hành hiệp định, hiệp thương, tổng tuyển cử thống nhất nước nhà, đòi quyền dân sinh, dân chủ và chống các trò hề lừa bịp của địch. Phong trào bước đầu đã tập hợp được đông đảo các tầng lớp nhân dân lao động thành phố, hướng quần chúng vào mục tiêu chống Mĩ - Diệm. Qua các cuộc đấu tranh , Đảng bộ và nhân dân Đà Nẵng đã dần dần rút được những kinh nghiệm đấu tranh chính trị, kinh nghiệm vận động, tổ chức quần chúng đấu tranh công khai, hợp pháp.
2. Phong trào đấu tranh chính chị của học sinh, sinh viên và các tầng lớp nhân dân (1963 - 1974)
Cùng với cuộc đấu tranh trên mặt trận quân sự, chống phá ấp chiến lược, cuộc đấu tranh ở đô thị lớn của miền Nam đã thu hút quá đông đảo các tầng lớp nhân dân tham gia.
Năm 1963, diễn ra cuộc đấu tranh của đồng bào Phật tử và toàn thể nhân dân thành phố Đà Nẵng chống lại chế độ độc tài Ngô Đình Diệm. Trong thời gian này, lực lượng thanh niên giải phóng có nhiều cơ sở trong các trường học, phát hành trong quần chúng các tờ báo in rônêô, truyền tay lời hiệu triệu của Mặt trận Dân tộc Giải phóng tỉnh Quảng Đà. Hàng nghìn học sinh sôi nổi xuống đường đấu tranh với các khẩu hiệu đả đảo đế quốc Mĩ và tay sai.
Tháng 8 - 1864, " Lực lượng thanh niên, học sinh, sinh viên Đà Nẵng" được thành lập, đã tổ chức và huy động hầu hết các tầng lớp nhân dân thành phố tham gia đình công, bãi thị, bãi khóa... đòi tự do, dân chủ công bằng xã hội, phản đối " Hiến chương Vũng Tàu". Thị trưởng Đà Nẵng bỏ trốn, quần chúng chiếm Tòa Thị chính và làm chủ thành phố suốt một tuần lễ.
Tháng 1 - 1965, lần đầu tiên cờ Mặt trận Dân tộc giải phóng được giương cao trong cuộc đấu tranh của hàng chục ngàn học sinh, sinh viên, thanh niên, quần chúng lao động xuống đường biểu tình đòi đế quốc Mĩ rút về nước.
Từ tháng 3 đến tháng 5 - 1966, lợi dụng mâu thuẫn trong nội bộ chính quyền địch ( giữa tướng Tư lệnh Vùng I chiến thuật, đại biểu bắc Trung nguyên Trung phần với chính quyền Trung ương Sài Gòn), Thành ủy Đà Nẵng chủ trương đẩy mạnh phong trào đấu tranh ở đô thị. Học sinh, sinh viên và các tầng lớp nhân dân Đà Nẵng có sự phối hợp với lực lượng sinh viên quyết tử Huế đấu tranh làm chủ thành phố trong 76 ngày đêm.
 |
| Nghiệp đoàn xe lam Đà Nẵng đình công cùng đồng bào đấu tranh làm chủ Đà Nẵng 76 ngày đêm ( 1966 ) ( Nguồn : danang.gov.vn ) |
Tháng 9 - 1967, chính quyền Sài Gòn tổ chức cuộc bầu cử Tổng thống và Thượng Nghị viện, " Lực lượng thanh niên, sinh viên, học sinh tranh thủ dân chủ " kêu gọi nhân dân tẩy chay cuộc bầu cử và cùng với hàng ngàn quần chúng nhân dân xuống đường lên án cuộc bầu cử gian lận, không thừa nhận kết quả bầu cử...
Trong cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Xuân Mậu Thân ( 1968 ), theo kế hoạch đã định, quần chúng nhân dân đã sẵn sàng phối hợp với lực lượng vũ trang làm chủ thành phố. Nhưng lực lượng vũ trang đã không làm được nhiệm vụ hỗ trợ cho quần chúng nổi dậy. Các mũi tiến công đều không vào được thành phố, nhân dân vùng ven kéo vào nội thành bị địch chặn lại. Cuộc nổi dậy của quần chúng nhân dân trong thành phố bị địch đàn áp.
Năm 1971, phong trào đấu tranh ở đô thị Đà Nẵng có bước phát triển mới. Nổi bật nhất là sự ra đời của Ban Chấp hành Tổng đoàn học sinh Đà Nẵng, tổ chức công khai bán hợp pháp của thanh niên học sinh. Từ đây, Tổng đoàn đã trở thành ngòi pháo của các cuộc đấu tranh chính trị trong thành phố.
Tháng 10 - 1971, hàng ngàn học sinh các trường trung học và quần chúng nhân dân xuống đường đấu tranh chống lại cuộc bầu cử Tổng thống chỉ có một liên danh duy nhất, giương cao các khẩu hiệu " đả đảo đế quốc Mĩ ", " đả đảo trò hề độc diễn "... Trong khi đó, đội hành động của Tổng đoàn học sinh Đà Nẵng tấn công đốt Nhà Thông tin - Trung tâm bỏ phiếu, đốt thùng phiếu...
Bước sang năm 1972, khi cuộc chiến tại miền Nam Việt Nam trở nên khốc liệt, Tổng đoàn học sinh Đà Nẵng quyết định đưa một bộ phận hoạt động công khai hợp pháp, số đông còn lại đi vào hoạt động bí mật chuẩn bị thời cơ. Tại Đà Nẵng, chính quyền Sài Gòn mở chiến dịch truy lùng, bắt bớ, đàn áp các lực lượng quần chúng. Hầu hết anh chị em cốt cán trong Tổng đoàn học sinh Đà Nẵng bị địch bắt và đưa đi khắp các nhà tù miền Nam.
Tháng 9 - 1974, một số học sinh Đà Nẵng tự rạch bụng , rạch tay của mình trước mặt pháp đình của kẻ địch, phản đối phiền tòa vô nhân đạo của chế độ Sài Gòn, kêu gọi đồng bào đấu tranh. Sự kiện này đã gây xúc động mạnh mẽ không chỉ đối với công chúng Đà Nẵng mà còn thôi thúc tâm can trách nhiệm của toàn thể đồng bào miền Nam hướng về Tổ quốc.
